Jiddu Krishnamurti (1895-1986) vond de thema’s hiernamaals, reïncarnatie en dergelijke niet zo heel interessant. Bij hem maakte het niet uit of er iets is, hierna, en wat dat dan wel zou zijn. Hij heeft wel veel gesproken over angst en doodsangst en daarom past hij toch uitstekend binnen de kaders van dit blog, stervensproces en hiernamaals. Angst is een ontzettend belangrijk thema, ook in het Bardo Thödol. Denk aan de angst om het heldere licht binnen te gaan, of hoe een overledene in het bardo door angst gedreven opnieuw aan een wedergeboorte begint.
Het volgende fragment komt uit een openbaar gesprek in New Delhi op 6 november 1963:
“Als u ontdekken wilt wat de dood is, moet er geen afstand zijn tussen u die leeft met allerlei problemen en de dood. U moet de betekenis van de dood begrijpen en ermee leven terwijl u nog voldoende alert bent, nog niet helemaal afgestompt. Het fenomeen dat wij dood noemen, is het einde van alles wat u kent. Uw lichaam, uw geest, uw werk, uw ambities, de dingen die u hebt opgebouwd, de dingen die u nog wilt doen, de dingen die u niet hebt klaargekregen de dingen die u geprobeerd hebt klaar te krijgen. Als de dood komt, komt aan dat alles een einde. Dat is een feit: het einde. Wat daarna gebeurt, is een heel andere kwestie. Het is niet van belang, want u zult er niet naar informeren als u niet bang meer bent. Als u geen angst meer kent, wordt de dood een uitzonderlijk fenomeen, niet sadistisch, niet abnormaal en niet ongezond, want de dood is dan iets onbekends en in het onbekende ligt een enorme schoonheid.
Dit zijn niet slechts woorden.
Om de betekenis van de dood te begrijpen, om het belang ervan in te zien, om de onmetelijkheid ervan te begrijpen – niet het stompzinnige, symbolische plaatje van de dood – moet er dus een eind komen aan de angst voor leven en sterven, niet alleen bewust, maar ook diep vanbinnen. De meesten van ons willen wel sterven; wij hebben soms de wens om dood te aan omdat ons leven zo oppervlakkig is, zo leeg. Omdat ons leven hol en leeg is, proberen wij er een betekenis aan te geven, een zin. Wij vragen ons af wat de zin van het leven is, omdat ons leven zo leeg, zo oppervlakkig en zo waardeloos is. Wij denken dat wij een ideaal nodig hebben om voor te leven – het is allemaal onzin. Angst is de oorsprong van de scheiding tussen het fenomeen dat u de dood noemt en het fenomeen dat u leven noemt. Wat betekenen deze in werkelijkheid, niet theoretisch? Wij voeren geen discussie over theorieën, wij discussiëren niet om slechts een idee of concept te kunnen formuleren. Nee, dat doen wij niet, wij hebben het over feiten en als u een feit reduceert tot een theorie, betekent dat uw eigen ongeluk. Dan zult u leven met de schaduw van uw eigen angst en zult u ellendig aan uw eind komen, net zo ellendig als u aan uw leven begonnen bent.”
Bron:
Leven en dood
Krishnamurti
Altamira-Becht, 1993
De hemel van… Willem Bosch
(De hemel van… Afl. 6)
Willem Bosch (32) is scenarist en regisseur. In de Volkskrant stond laatst een interview dat Haro Kraak met hem had over zijn speelfilmdebuut Hiernamaals, een telefilm voor kinderen vanaf 6 jaar.
Bosch komt uit een cultuurkatholiek nest, zoals hij dat noemt, niet gelovig maar wel met een katholieke kijk op het leven. Zoals velen dweept hij met de gedachte dat er wel ‘iets is’. Hiernamaals is een lichte bespiegeling over sterfelijkheid. Met een ex-pastoor als vader en een professioneel verhalenverteller als moeder is de mix van geestelijk en kunstzinnig hem als het ware komen aanwaaien.
Willem Bosch maakte deze film over de hemel omdat hij zijn verongelukte moeder mist. Er is een verlangen om haar te zien en bij te praten. In de hemel van Bosch (en zijn moeder) mag je tot het einde der tijden roken (hij is net gestopt), zuipen, eten en muziek draaien met vrienden. Het is het leven dat je leidt voordat je kinderen krijgt, aldus Bosch. Kennelijk is dat voor hem het moment dat je uit het paradijs verdreven wordt. Hij denkt wel eens: als ik ooit dood ben, ben ik weer vrij en mag ik doen wat ik wil. In dit geval dus met zijn moeder in de hemel wonen, al geeft hij wel aan dat hij dat toch niet echt tot het einde der tijden zou willen volhouden.
Ondanks de zware materie is de film licht van toon. De overleden hoofdpersoon rijdt in een trein door een tunnel naar de hemel. Als ze de tunnel uitkomt zie ze een grote grauwe stad vol wolkenkrabbers. Op het perron haar moeder. Verder wordt ze ontvangen door een engel, een soort ambtenaar met vleugels. Er kan ook nog gekozen worden tussen de hemel en reïncarnatie. Willem Bosch zou hier (ondanks de risico’s) zelf kiezen voor reïncarnatie, want “naar de hemel kun je altijd nog”. De moeder van de hoofdpersoon keerde na haar dood terug naar de plek waar ze zich thuisvoelde: de kroegtafel, veilig en iedere dag hetzelfde. Dit doet mij enigszins denken aan de tekst van het nummer Heaven van Talking Heads.
Ook in dit verhaal betekent het hiernamaals automatisch de hemel. Het is de moderne hemel, met individueel maatwerk. De treinreis door een soort schemergebied vind ik niet zo origineel. Die ken ik ook uit boeken als De kelner en de levenden (Vestdijk), De grote onthaler (Toonder) en De trein der traagheid (Daisne).
Bosch geeft nog aan dat de logica van de hemel, of in ieder geval de hemel in zijn film, nogal rammelt. Het is een kaartenhuis waaraan je niet te veel moet punniken. Iedereen blijft bijvoorbeeld zo oud als ze zijn wanneer ze sterven. Je leeft samen je ouders en de rest van de familie. En waarom zijn er in de hemel alleen maar mensen uit de twintigste eeuw, waar zijn alle ridders en holbewoners? Enzovoort.
Een vorige blogpost geeft daar antwoord op: De moderne hemel lijkt op de godenwereld, de hemel uit het Bardo thödol. Een heerlijke illusie die je zelf creeërt, een product van je eigen geest. Het is een van de zes loka's en het Bardo thödol doet er niet enthousiast over, want hoe prachtig en aangenaam ook: het is maar een tijdelijke bevlieging. Op een gegeven moment heb je er toch genoeg van en besef je dat je weer verder moet.
Link:
Het interview door Haro Kraak in de Volkskrant (€) HIER
Hindoes en boeddhisten denken verschillend over reïncarnatie. Dat wordt mooi verduidelijkt door het volgende citaat uit The Historical Buddha van H.W. Schumann:
“De achtereenvolgende levens in een reeks wedergeboorten zijn niet zoals de parels in een parelsnoer, die door het snoer bij elkaar gehouden worden – de ‘ziel’ – dat door alle parels heengaat; maar eerder als dobbelstenen die boven op elkaar liggen. Elke dobbelsteen is apart, maar hij ondersteunt de dobbelsteen erboven, waarmee hij functioneel verbonden is. De dobbelstenen zijn niet identiek aan elkaar, maar voorwaardelijk verbonden.”
De ‘dobbelstenen’ vertegenwoordigen hier het boeddhistische standpunt. Het boeddhisme ontkent het bestaan van een onveranderlijke ziel. De Dalai Lama zegt daarover:
“De basis waarop het boeddhisme het idee van reïncarnatie aanvaardt, is hoofdzakelijk de continuïteit van het bewustzijn. Als je onze huidige geest of ons bewustzijn herleidt, merk je dat je de oorsprong van de continuïteit van de geest tot in een eindeloze dimensie terugvolgt; het is, zoals je zult zien, zonder begin. Daarom moeten er achtereenvolgende wedergeboorten zijn, om dit continuüm van de geest mogelijk te maken.”
In een aantal voorgaande blogposts heb ik het gehad over het filosofische uitgangspunt dat de ziel het lichaam vormgeeft en realiseert, en niet andersom. Aristoteles kwam ter sprake en de Hindoeïstische Jivatman.
Eckhart Tolle formuleert het in een van zijn boeken nog weer anders, maar hij lijkt uiteindelijk toch hetzelfde te bedoelen. Tolle heeft het dan over bewustzijn dat vorm wordt, het incarneert in de gemanifesteerde dimensie en betreedt dan een droomachtige toestand. De intelligentie blijft, maar het bewustzijn verliest het bewustzijn van zichzelf. Het verliest zich in vorm, identificeert zich met vormen. Het is ‘het afdalen van het goddelijke in de materie’. In feite een stap achteruit. En glimpen van een (opnieuw) ontwaken komen pas weer op het moment dat een afzonderlijke vorm uiteenvalt, dat wil zeggen bij de dood. En dan begint de volgende incarnatie, de volgende identificatie met vorm, de volgende afzonderlijke droom die deel uitmaakt van de collectieve droom.
Waarom het telkens opnieuw op een volgende incarnatie uitdraait (terwijl dat zo overduidelijk een stap terug is) kun je lezen in het Bardo Thödol. ‘De glimp van ontwaken’ (het heldere licht) wordt door de meeste overledenen niet herkend en zij blijven weer in het bardo steken. Zij zullen hier opnieuw schrikken van de heftige geluiden en angstaanjagende (zelfgecreëerde) voorstellingen en dan sterk verlangen naar iets ‘vertrouwds’.
Vanwege de gerichtheid op het materiële zal de overledene zich aangetrokken voelen door de samsarische manifestaties in het bardo. Het resultaat is dat hij verder gestuurd wordt in de richting van een volgend leven. De neiging van de geest tot consolideren en grijpen zal uiteindelijk uitdrukking vinden in een fysieke wedergeboorte. De drang van de geest om in een specifieke bestaanswereld (een van de zes) te leven zet ons daartoe aan. Hopelijk slaagt de overledene er dan in om zijn geest te richten op een menselijke wedergeboorte, dan is de cirkel weer rond en wordt hij weer geboren in de natuurlijke bardo van dit leven. Gevlucht in een nieuwe incarnatie, alles begint opnieuw, terug bij af.
Ook in dit laatste voorbeeld ontwikkelt het fysieke lichaam zich uit de geest, die de vijf elementaire eigenschappen belichaamt. Het fysieke lichaam zelf is doortrokken van deze eigenschappen en op basis van dit geest/lichaamcomplex nemen wij de uiterlijke wereld waar, die op haar beurt uit de vijf elementaire kwaliteiten (aarde, water, vuur, wind, ruimte) is samengesteld. Maar hier begeven wij ons op het terrein van de Tibetaans tantristisch-boeddhistische verklaring van het lichaam. Daarover misschien later mee op dit blog.
