Frida Kahlo: De Droom

Deze week zijn er twee schilderijen voor een recordprijs verkocht. Een werk van Gustav Klimt en een ‘zelfportret’, getiteld De Droom (Het Bed), van Frida Kahlo. Dit laatste schilderij, gemaakt in 1940, heeft mijn bijzondere belangstelling vanwege de surrealistische verbeelding van (o.a.) de thema’s slaap, droom en dood.

Kahlo maakte in de jaren dertig en veertig vaker een zelfportret, geïnspireerd door bijvoorbeeld een ingrijpende gebeurtenis uit haar leven. Na een bijna fataal ongeluk had zij lange perioden van chronische pijn en moest vaak noodgedwongen het bed houden.

Op het schilderij zien we Frida Kahlo slapend in een soort houten hemelbed, zwevend in de wolken, die haar dromen zouden symboliseren (of anders misschien de hemel). Zij ligt onder een gouden deken, verstrikt in ranken en bladeren. ‘Het leven’, wellicht.

Meest opvallend is het skelet dat bovenop het bed ligt. Dat is wakker en omwikkeld met explosieven. Het kan elk moment fout gaan. De dood is een realiteit en onvermijdelijk. Het skelet houdt een boeket vast, waaronder springstof. Verraad dus, een Judas. In Mexico worden tijdens Pasen skeletten van papier-maché (Judas) verbrand, om zo het vernietigen van alle negatieve energieën uit te beelden. Kahlo verwerkte, naast o.a. surrealistische elementen en Katholiek symbolisme, ook Mexicaanse volkskunst in haar schilderijen. In deze cultuur leven de doden en de levenden in harmonie naast elkaar en feesten soms zelfs samen.

Naar het schijnt sliep Frida Kahlo in een hemelbed naast een skelet van papier-maché. De dunne lijn tussen slaap en dood hield haar voortdurend bezig. Zij was ook bang om te sterven in haar slaap.

Roze koeken

De hemel van… Bram Bosman

(De hemel van… Afl. 30)

Bram Bosman is een fictieve figuur. Hij is de hoofdpersoon in Altijd zondag, de (autobiografische) debuutroman van Kees Versluis. Het is begin jaren 80. Bram is een jaar of 11 en groeit met zijn jongere broertje Daan op in een christelijk gezin in Pijnacker (bij Delft). Zijn ouders, Jasper en Johanna, werken bij de TH. Hun relatie is niet zo best, er is vaak ruzie. Het geloof splijt het huwelijk. Moeder Johanna klampt zich er aan vast, na haar bekering in 1980 is de zorgeloosheid in het gezin voorbij. Moeder is van de Gereformeerde Bond, de stevig orthodoxe stroming binnen de Hervormde Kerk. Zij slaat er helemaal in door en Bram neemt, in de eerste instantie, haar strenggelovige ideeën over. Hij analyseert klasgenoten en vraagt zich af of zij de hel zullen ontlopen.

Op een keer informeert hij bij zijn moeder naar het hiernamaals en de hemel (door Johanna ‘het paradijs’ genoemd). Hij vraagt zich af wat je er op aarde mee zou kunnen vergelijken. Volgens zijn moeder komt de zondag er het dichtst bij in de buurt. Je hoeft de hele dag niet te werken en kunt voortdurend bezig zijn met God en het geloof. Bram stelt zich dus de hemel voor als ‘altijd zondag’. Maar hoe zagen die er dan uit? In het gezin waren er op die dag vaak ruzies, en je moest ook nog twee keer naar de kerk. "De zondag voelde als een dikke, zwarte pantykous die over mijn hoofd werd getrokken”. Kortom de zondagen zijn juist ontzettend vervelend. Maar dan denkt Bram aan de roze koek die ze altijd kregen na de ochtendkerkdienst, met een glaasje cola erbij. Duidelijk! De hemel was waarschijnlijk het gevoel dat hij had als ze dat kregen. Maar dan voor altijd. En als de koek op was, nog eentje en nog eentje. En je werd dan niet misselijk. De hemel was werkelijk een fijne plek!

bron:

Kees Versluis

Altijd zondag

Meulenhoff, 2025

Frozen sky

Wij zijn sterrenstof. Letterlijk. Destijds al een bekende hippie slogan (denk aan Crosby Stills Nash & Young), maar hij komt ook nu nog vaak voorbij. In de vorige blogpost bijvoorbeeld, benadrukt sterrenkundige Margot Brouwer het feit dat wij gemaakt zijn van atomen die gesmeed zijn in het centrum van sterren. Voor Margot een basis voor inzicht en troost en een demping van haar (doods)angsten.

In een andere aflevering van dezelfde podcastserie (De Verwondering) kwam de dichter Ingmar Heytze aan het woord. Ook hij wordt geplaagd door vele angsten, die hij bestrijdt met een mooie en (voor hem) troostrijke gedachte: wij zijn niet alleen maar stof, maar op de een of andere manier ook van licht. Mooi gezegd, zelf zou ik het energie noemen.

En Jonathan Richman heeft weer een andere metafoor. Op de titeltrack van zijn nieuwe album zingt deze leeftijdloze rock’n’roll optimist “I was only just frozen sky anyway”. Uncut magazine vroeg hem om deze beeldspraak nader toe te lichten. Het komt uit de poetry van de Indiase guru Paramahansa Yogananda (1893-1952), vertelt Richman. Die schreef: “I am the vast blue ocean of sky… frozen sky…” Naar het schijnt was een vriend van hem net overleden en Yogananda reageerde met dit gedicht om aan te geven dat dood alleen een verandering is, van de ene manier van zijn in het universum naar een andere.

Dat is wel een beetje kort door de bocht van Jonathan. Het betreffende citaat komt uit een gezang van Yogananda, een meditatie over het identificeren van het zelf met het oneindige (gesymboliseerd door de sky). "I am a little drop of the sky — frozen sky" suggereert dat individueel bewustzijn (de “druppel”) een manifestatie van het goddelijke is, en een deeltje van de onmetelijke onstoffelijke realiteit. Een deeltje dat vanwege onze beperkte zienswijze vast lijkt te zijn (“bevroren”).

Pas toen de hele elpee af was en Jonathan Richman al het materiaal gehoord had, realiseerde hij zich dat dit album een thema heeft, namelijk (de) dood. En dat terwijl heel veel van zijn songs juist over jeugdigheid en levensgenieten gaan, merkt Uncut nog op. Klopt, zegt Richman, maar er is niks mis met contrast. Het zal ook de ‘ouwe dag’ wel zijn, vermoed ik. Jonathan is ook al weer 74.

 

bron: uncut 345, 2025

 

Sterrenstof en Spinoza

In podcastserie De Verwondering had Annemiek Schrijver een interview met sterrenkundige Margot Brouwer (1989), die haar kennis over het universum (wetenschap) combineert met filosofie en zingeving. Wij zijn sterrenstof. Wij zijn gemaakt van atomen die gesmeed zijn in het centrum van sterren.

Brouwer worstelde jarenlang met een verlammende doodsangst , die al begon in haar vroege jeugd. Ze groeide op in een christelijk gezin en kreeg het benauwd bij het idee van eeuwige duisternis. Hoe lang duurt dood zijn en de eeuwigheid, vroeg zij zich af. In feite werd de keuze voor haar studie sterrenkunde en natuurkunde ingegeven door deze angsten. Zij wilde antwoorden op haar vragen. Waar komen we echt vandaan, hoe is het universum ontstaan, de aarde, en hoe gaat het uiteindelijk verder? Margot belandde in een wereldbeeld dat heel ver afstond van haar geloof als kind. De oerknal, het ontstaan van de sterren, de aarde, de evolutie vanaf eencelligen tot de mens. Allemaal toevallig zo ontstaan, het is gewoon. De wetenschap leek haar angsten te bevestigen: er is geen zin en na de dood is er niets. De feiten hielpen niet haar gevoel van eenzaamheid op te heffen.

Het kantelpunt kwam toen ze naast haar wetenschappelijk werk de filosofie van Spinoza ging lezen, daardoor werd haar belevingswereld weer geopend en kon ze de natuurwetenschap gaan gebruiken om alsnog haar existentiële vragen te beantwoorden. Spinoza ziet God niet als iets dat buiten het universum bestaat (een mensachtige god die het universum heeft gemaakt), maar ziet God als het universum of heelal zelf, en wij zijn daar een onderdeel van, een onderdeel van God. Deze pantheïstische visie opende voor Margot de deur van de wetenschap naar filosofie en mystiek, o.a. de advaita (non-dualiteit). Ook Einstein wordt genoemd als bewonderaar van Spinoza. Wij staan niet los van alles, maar zijn er een integraal onderdeel van. De mens ervaart zichzelf en zijn gedachten en gevoelens als afgescheiden van de rest. Een soort optische illusie van het bewustzijn. Een waanbeeld dat werkt als gevangenis.

Margot ruilt haar psychiater in voor de spirituele lerares Unmani (die, zo lees ik op haar website, o.a. geïnspireerd is door Tony Parsons) en leert het leven in het hier en nu te aanvaarden. Zij ziet nu in dat het allemaal gedachten waren, gebaseerd op het idee dat ze op een soort tijdlijn leeft. Allemaal gedachten die je nu hebt, nu op dit moment. Vertrouw er niet op dat die allemaal waar zijn, maar vertrouw alleen op wat je nu direct weet, dan is er eigenlijk alleen maar dit moment. Je bent alleen maar hier en nu. Het enige moment waarop je kunt zijn is nu. Dat betekent dus dat je helemaal niet bang hoeft te zijn voor de dood, omdat er nooit een nu zal zijn waarin je dood bent. Margot werd bevrijd van haar angst. En ‘zonder doodsangst’, zegt ze, ‘is er meer ruimte voor compassie’.

Dit is het ultieme wetenschappelijke experiment, vindt Margot. Het enige wat ze kan weten is dat ze dit moment is en dat ze in dit moment is, dat is volgens haar God. De tijd gaat niet voorbij, zegt Einstein, dus het is als een dimensie, het is als ruimte, het bestaat allemaal tegelijkertijd. Er is dus altijd een plekje in de tijd waar je bent. Die ene uiting van God, namelijk jij. Als je dat beseft, dat je niet bang hoeft te zijn voor de dood, dan kun je ook je eigen belang iets losser vasthouden en dan kun je leven met minder angst. Dus je eigen identiteit misschien ook wat minder serieus nemen, want ook die verandert. (Leegte!) Eigenlijk is de hele persoon die ik denk te zijn helemaal gebaseerd op ideeën en herinneringen.

Margot vindt nu dat ze het christendom waarmee ze opgegroeid is, te letterlijk nam en ziet de meer symbolische betekenis van al die oude teksten. Ze gaat ook weer naar de kerk.