Een zee van leegte

In 2020 verscheen Utopia Avenue van David Mitchell, een roman over een fictieve Engelse folkrock band in de jaren 1967-1968. Er staat een mooie passage in met een interessante beschrijving van een hiernamaals. Als je het boek nog wilt lezen (aanrader), kun je hier beter stoppen vanwege de SPOILERS.

 

 

Utopia Avenue bestaat uit vier muzikanten, waaronder de (waarschijnlijk autistische) lead gitarist Jasper de Zoet. Jasper heeft een Nederlandse vader en een Engelse moeder. Hij heeft ernstige psychische problemen, zo lijkt het, maar eigenlijk is er meer aan de hand. Als je de boeken en het universum van Mitchell kent, weet je wat ik bedoel. Alle romans van David Mitchell hebben iets met elkaar te maken. Zo is Jasper bijvoorbeeld een afstammeling van Jacob de Zoet, hoofdpersoon van The Thousand Autumns of Jacob de Zoet (2010). Jasper wordt langere tijd opgenomen en behandeld in de psychiatrische instelling ‘Rijksdorp’ in Wassenaar in Nederland. Hij gebruikt medicijnen/drugs (‘queludrine’), maar als die uiteindelijk ook niet meer helpen, besluit hij er een eind aan te maken.

Via het bos loopt hij naar het Wassenaarse strand. “Duinen daalden en rezen op. Niet ver weg beukte de branding op de kust. Het helmgras zwiepte heen en weer. Meeuwen krijsten. De zee zag er vuil uit.” Het is vloed, en borden waarschuwen voor de gevaarlijke onderstroom. Naar het zuiden, aan de horizon, ziet hij Scheveningen. Acht kilometer naar het noorden Katwijk. Grijze moddertinten, grijze zandtinten, slijmerige kribben steken uit het wassende water. Jasper vult zijn rugzak met flinke kiezels en doet hem om. Dan loopt hij de zee in. Als het water tot aan zijn kin komt, wil hij zich naar voren laten vallen en zijn mond wijd openen (‘Eeuwigdurende queludrine. Een graf in zee, de enige zee, de eindeloze zee, de laatste zee.’), maar op het laatste moment wordt hij weerhouden.

Zand, duin en zee, in aanloop tot de dood. Het is een combinatie die later in het boek nog eens voorkomt, maar dan anders, onaards. Tijdens een concert zakt Jasper in elkaar. Hij ziet zijn lichaam vanaf een meter hoogte op het podium liggen, en denkt: ‘Dus het is echt waar dat je langzaam omhoog zweeft.’ Dan wordt hij met een onweerstaanbare snelheid weggevoerd. “Naar een hoog, steil duin dat verderop eindigt in een hoge heuvelkam. De wind en het zand zorgen voor de enige geluiden. Achter hem is alles blanco, en hoe scherper je kijkt hoe meer alles blanco is. Bleke lichtjes glijden op knie- of heuphoogte langs Jasper heen, in de richting van de duinkam. Een hele menigte. De wind duwt Jasper als tuimelkruid de helling op, zoals hij vast en zeker ook de bleke lichtjes omhoog blaast. Hij probeert er eentje te vangen, maar het gaat dwars door zijn hand heen. Zielen? Jasper bekijkt zijn hand. Slechts mijn herinnering aan mijn hand. Misschien zien al die bleke lichtjes zichzelf wel als een persoon. De hoge kam is nu vlakbij en komt met elke stap dichterbij. De hemel – als het tenminste de hemel is – wordt al schemerdonker. Even later – als het tenminste ‘even later’ is – staat Jasper op de hoge duinkam en kijkt de schemering in. De Schemering. De duinen lopen af naar een zee van leegte. Die lijkt zeven of acht kilometer verderop te liggen, maar Jasper betwijfelt of afstanden hier op dezelfde manier werken. De bleke lichtjes volgende contouren van de duinen, met verschillende snelheden en op verschillende hoogten, omlaag naar de zee. De ziel van Jasper de Zoet stapt van de hoge kam af…

Iemand beveelt: Terug. De ziel van Jasper de Zoet stopt op het laatste moment. De aflandige wind duwt tegen zijn ziel, harder nu. De ziel verzet zich. Er ontstaat getouwtrek…” Jasper wordt teruggeslingerd in zijn lichaam. Kan zich niet bewegen. Hij herinnert zich de duinen. De Schemering. Ik was bezig dood te gaan.

Wat goed dit! Die hoge duinkam, zielen op weg naar een zee van leegte. Het doet me een beetje denken aan Bring Up the Bodies (2012), waarin Hilary Mantel de hoofdpersoon Thomas Cromwell laat mijmeren over het vagevuur, “die wachtkamer van God waar elk uur duizend jaar duurt”. Wat gebeurt er met de zielen als dit ‘web’ wordt verbroken? “Tuimelen ze dan in een ijskoud niets, vallen ze elk jaar verder weg in de leemte, totdat alle sporen zijn uitgewist?” 

 

 

David Mitchell

Utopia Avenue

Vertaling: H. Damsma en N. Miedema

Meulenhoff, 2020

Unmistaken Child

Op Prime zag ik de documentaire Unmistaken Child (2008) van regisseur Nati Baratz. Als in 2001 de beroemde meester Geshe Lama Konchog (84) overlijdt, krijgt zijn trouwe leerling de opdracht diens reïncarnatie op te sporen. De film volgt hem vier jaar lang op zijn zoektocht. Dit zou de eerste reportage zijn over een dergelijke onderneming, maar in 1994 was er toch ook al Living Buddha van Clemens Kuby. 

 

De film begint met de uitvaart van Geshe Lama Konchog. Het lijk wordt verbrand, we zien een regenboog, in de as worden parels gevonden en (volgens zeggen) de eerste aanwijzingen wat betreft de nieuwe geboorteplaats. Zijn leerling Tenzin Zopa, (voor mij) de echte hoofdpersoon van deze film, komt open en sympathiek over. Deze eenvoudige en verlegen jongeman is al vanaf zijn vroege kindertijd een toegewijde leerling van de overleden lama geweest. Geheel op eigen initiatief, want zijn ouders hadden een heel andere toekomst voor hem in petto op hun boerderijtje. 

 

bron afbeeldingen: still

 

Tenzin Zopa krijgt nu dus een bijna onmogelijke taak op zijn bordje geschoven door een streng en zakelijk ogende lama, een soort regiomanager. Hij aanvaardt deze gelaten, kennelijk gewend opdrachten uit te voeren zonder tegenwerpingen, maar komt toch wat ontmoedigd over. Is hij wel bekwaam genoeg, vraagt hij zich af, om de reïncarnatie van een verlichte meester te herkennen? En wat een verantwoording, de overleden lama had duizenden volgelingen.

 

De paar aanwijzingen zijn (in mijn ogen) nogal vaag, gebaseerd op dromen, gebed, intuïtie en voorspellingen. Er volgt nog wat astrologische info van een lama op Taiwan via zoom. Het moet ergens in de Tsum vallei (Nepal) zijn, en de naam van de vader begint met een A. En daar gaat Tenzin Zopa op pad in zijn paarsgekleurde trainingpak, muts en rugzakje. Een jarenlange reis, voor ons ingedikt tot de duur van de documentaire. Hij bezoekt veel kleine dorpjes, families en kinderen. Bij oude vrouwtjes onderweg informeert hij of er misschien ergens een bijzonder kind geboren is. De voetreis vormt een groot contrast met de auto en helikopter, waarmee soms ook gereisd wordt.

 

 

En ja, uiteindelijk vindt hij ergens op zo’n boerderijtje een wat eigenaardig kind, dat onmiddellijk beslag legt op de oude kralenketting en deze weigert terug te geven. Een lange selectie van kinderen levert natuurlijk uiteindelijk altijd wel een speciaal (en waarschijnlijk hoogbegaafd) kind op, en in dit geval een geschikt kind voor deze vacature. Afgedwongen toeval? Of toch een mooi voorbeeld van een geslaagde reïncarnatie? Ik ben niet overtuigd, hoewel ik het heel prettig vind om het te geloven.

 

Tenzin Zopa licht zijn opdrachtgevers in, die er voortdurend op hameren dat het kind vooral schoon gehouden moet worden. Er volgt een proef met voorwerpen, waaruit het kind moet kiezen. Enigszins aangestuurd (lijkt mij), maar de waarnemers, twee strenge rinpoches, ontdooien na de gunstige uitslag en doen ‘collegiaal’ toeschietelijk richting de kleine. Er gaat een verslag naar de dalai lama, en na wat extra onderzoek en berekeningen volgt zijn erkenning per brief, gevolgd door een ontmoeting in India. Bij deze kleine ceremonie wordt een plukje haar weggeknipt, en de dalai lama verzint ter plekke een nieuwe naam.

 

 

Dan een moeilijk momentje met de ouders. Willen die het kind afstaan? Er is aarzeling, ze zullen het bijna niet meer terugzien. Toch maar gedaan. Het afscheid van het kind is pijnlijk en ontroerend, en dat op zulke vage gronden. De nieuwe/oude meester wordt groots onthaald in het klooster. Er zijn enorm veel volgelingen, sjaaltjes, foto’s, zegeningen. De verering heeft (voor mij) iets ongemakkelijks.

 

Unmistaken Child is een mooie, indrukwekkende film. Prettig trage beelden, en zonder commentaar. Geeft veel stof tot nadenken.

 

Twin Peaks en het Licht

Ken je Twin Peaks (nog)? Waarschijnlijk wel, want de veelbesproken televisieserie uit de jaren negentig, had nog een derde seizoen in 2017. De echte liefhebbers herinneren zich ongetwijfeld de dramatische aflevering 9 uit het tweede seizoen (1991), met een voortijdige ontknoping van het verhaal en de sterfscène van Leland, de vader van Laura Palmer. FBI agent Dale Cooper leidt hem daarbij keurig naar het Heldere Licht, het Licht van het Tibetaans Dodenboek. Of toch niet?

De serie Twin Peaks was bizar en vernieuwend, zeker voor die tijd, met veel ruimte voor bovennatuurlijke zaken. Regisseur David Lynch kon er veel van zijn persoonlijke interesses in kwijt, zoals muziek, mystiek, dromen, onderbewustzijn, yoga, maar ook ‘Tibet’. De dalai lama wordt geciteerd, we horen over de recente geschiedenis en orakels, en Special Agent Cooper heeft een landkaart aan de muur. Hij heeft er gereisd en hanteert nu ongebruikelijke, wat hij noemt ‘Tibetaanse onderzoeksmethoden’.  En dan die stervensbegeleiding van Leland Palmer dus, die geïnspireerd lijkt door het Tibetaans Dodenboek (Bardo Thödol). Maar daar zet ik toch een vraagteken bij.

bron afb: still

Cooper:

 

Leland,

The time has come to seek the path

Your soul has set you face-to-face with the clear light

And you’re now about to experience it in its reality wherein

all things are like the void and cloudless sky

and the naked spotless intellect is like a transparant vacuum

without circumference or center.

Leland,

In this moment know yourself

And abide in that state

Look to the light, Leland

Find the light

(Leland: I see it)

Into the light, Leland, don’t be afraid.

De nu rustig geworden Leland zegt dat hij (zijn overleden dochter) Laura ziet staan, in dat licht. Zij verwelkomt hem. Een krachtige scène op de grens van leven en dood, met een grandioze Cooper.

Maar, naar mijn mening, dit kan niet het Heldere Licht zijn, bedoeld in het Bardo Thödol. Dat is het zuivere heldere licht van de realiteit (dharmata), stralend op het sterfmoment. Je staat van geest is dan zuivere leegte, zonder eigenschappen of substantie of kleur. Als je die eigen blanco geest herkent als het heldere licht, smelt je daar mee samen. Op dat moment verdwijnt het bestaan in de dualiteit. De verschijning van een overleden familielid is hier niet aan de orde. 

Daar komt nog bij dat het (heldere) ‘licht’ waarschijnlijk een metafoor is. De dalai lama denkt dat je het niet letterlijk moet nemen: “In het boeddhisme worden termen als duidelijkheid en helderheid veel gebruikt met betrekking tot geest of bewustzijn. Vanuit dat standpunt is de keuze van de term 'licht' gemaakt. Helder licht is het subtielste niveau van de geest, dat als basis of bron kan worden gezien waaruit de uiteindelijke ervaring kan voortkomen. Daarom wordt het helder licht genoemd, het is een staat van de geest".

Het licht in Twin Peaks is een voorbeeld van ‘Amerikaanse spiritualiteit’. Een 'populair' licht, vaak genoemd in boeken en films (‘ga naar het licht’), en deel uitmakend van het moderne Amerikaanse gedachtegoed. Waarschijnlijk (mede) geïnspireerd door verslagen van bijna-doodervaringen, waarin lichtvisioenen beschreven worden.

Jouw advertentie

Mooi voorbeeld hoe stompzinnig reclame op internet kan zijn.

Dit kwam ik tegen op een website voor overlijdensberichten en condoleances.